Αρχαία Πασσαρώνα και ναός του Άρειου Διός.

Εσωτερικό της ακρόπολης

Η Πασσαρώνα, αρχαία πόλη της Ηπείρου, υπήρξε σημαντικό κέντρο και αρχική έδρα του Βασιλείου των Μολοσσών, μέχρι τα χρόνια βασιλείας του Πύρρου. Ιδρυτής της θεωρείται ο βασιλιάς Θαρύπας, ο οποίος στο τέλος του 5^ου αι. π.Χ. προσπάθησε να συγκεντρώσει τον αγροτικό και κτηνοτροφικό πληθυσμό των ηπειρωτικών φύλων σε οργανωμένες πόλεις. Η ανάπτυξή της ήταν σημαντική και όπως φαίνεται από τα ευρήματα ο βασιλιάς θέσπισε σοβαρές αλλαγές που βοήθησαν στην κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη της περιοχής.

Ο Θαρύπας επηρεασμένος από τους Αθηναίους, στους οποίους είχε καταφύγει κατά το διάστημα της εξορίας του, εκσυγχρονίζει την διοίκηση θεσπίζοντας το θεσμό της Βουλής, ψήφισε δημοκρατικούς νόμους, έκοψε νόμισμα, οργάνωσε και οχύρωσε την πόλη.

Οι σχέσεις του οίκου των Αιακιδών, οι οποίοι βασίλευαν στο κράτος των Μολοσσών, με την πολιτική ηγεσία της Αθήνας ήταν τόσο στενές ώστε ο στρατηγός και πολιτικός Θεμιστοκλής, νικητής της ναυμαχίας της Σαλαμίνας, κατέφυγε στην Πασσαρώνα όπου και του δόθηκε άσυλο από τον βασιλιά Άδμητο(πατέρα του Θαρύπα), πριν φυγαδευτεί στην Ανατολή.

Ο Θεμιστοκλής ζητά άσυλο.
 Έργο του Πιερ Φρανσουά, 1832

Η πόλη θεωρείται η γενέτειρα μεταξύ άλλων, της Ολυμπιάδας(μητέρας του Μ.Αλεξάνδρου) και του βασιλιά Πύρρου. Η σημασία της ήταν τέτοια που ακόμα και όταν η έδρα του βασιλείου μεταφέρθηκε για πολιτικούς λόγους στην Αμβρακία, παρέμενε το κέντρο των συνελεύσεων του Κοινού των Μολοσσών.

Η κυρίαρχη άποψη εντοπίζει τη θέση της πόλης στην κορυφή του λόφου του Γαρδικίου (11χλμ από τα Ιωάννινα), όπου και έχουν βρεθεί κατάλοιπα οχυρωμένης πόλης.

Η στρατηγική επιλογή της θέσης δικαιολογεί αυτήν την υπόθεση αν και δεν υπάρχουν σχετικά ευρήματα. Ωστόσο, σε συνδυασμό με την δεύτερη πόλη που οργάνωσε και οχύρωσε ο Θαρύπας στη νότια πλευρά του λεκανοπεδίου (Τέκμον- ακρόπολη Καστρίτσας) ώστε να έχει πλήρη έλεγχο και εποπτεία στο λεκανοπέδιο Ιωαννίνων, δικαιολογεί τον ισχυρισμό για την ταύτιση της ακρόπολης με την αρχαία Πασσαρώνα.

Το τείχος περιβάλλει την κορυφή του λόφου και περιλαμβάνει πύργους και ανοίγματα. Στο εσωτερικό υπάρχουν ίχνη κτιρίων και δεξαμενές συγκέντρωσης νερού.

Επίσης είναι εμφανείς και οχυρωματικές κατασκευές της περιόδου των Βαλκανικών πολέμων από το τουρκικό πυροβολικό, που προξένησαν αρκετές αλλοιώσεις.

Η καταστροφή της πόλης ήρθε τελικά το 167 π.Χ. από τα ρωμαϊκά στρατεύματα υπό τον Αιμίλιο Παύλο μετά από πεισματική αντίσταση των κατοίκων και ο χώρος επαναχρησιμοποιήθηκε στα χρόνια του αυτοκράτορα Αυγούστου, πιθανόν ως έδρα τοπικού διοικητή.

Ναός Άρειου Διός

Ο πολεμικός χαρακτήρας του φύλου των Μολοσσών αναπόφευκτα τους οδήγησε στη λατρεία του Άρειου Δία, του κυρίαρχου θεού των Δωρικών φύλων. Ο ναός κατασκευάστηκε τον 4^ο αι. π.Χ., πυρπολήθηκε με την καταστροφή της πόλης και επισκευάστηκε και επαναλειτούργησε, όπως δείχνουν και τα ευρήματα ρωμαϊκών χρόνων.

Τμήμα του αρχαίου ναού

Ήταν το επίσημο ιερό των Μολοσσών, κάτι που αποδεικνύεται από πολλά ψηφίσματα ξένων πόλεων, καθώς και τον ανδριάντα Ρωμαίου αυτοκράτορα που βρέθηκαν. Δίνεται δε η εντύπωση ότι η περιοχή του ναού λειτουργούσε σαν επίσημα αρχεία κράτους, ενώ απολάμβανε σεβασμού ακόμα και από τους Ρωμαίους κατακτητές. Σήμερα σώζονται κάποια ερείπια της βάσης του ναού και διάσπαρτα μικρά τμήματα των κιόνων ιωνικού ρυθμού και αρκετά είναι τα εκθέματα στο αρχαιολογικό μουσείο Ιωαννίνων.   

Οι παλαιότεροι κάτοικοι της περιοχής θυμούνται ακόμα την αποχώρηση των ξένων στρατιωτών μετά την περίοδο της Κατοχής, οι οποίοι ί(κυρίως Ιταλοί) φεύγανε παίρνοντας μαζί τους πολλά αρχαία από την ευρύτερη περιοχή.

Μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει κάποια συστηματική ανασκαφή, παρά μόνο μεμονωμένες προσπάθειες. Τον Μάρτιο του 2013 εγκρίθηκε πρόγραμμα αποκατάστασης, προσβλέποντας στην καλύτερη ανάδειξη του μνημείου.